Không ai... vô can (II)

Phải thừa nhận 1 điều những người đang nắm giữ trọng trách "sản xuất và phê bình văn hóa" rất lúng túng và lơ là trong việc xác lập những cái gọi là "chuẩn mực văn hóa" của dân tộc trong sự vận động và phát triển của đất nước.

Xác định rõ nguyên nhân này cũng đồng nghĩa với việc chỉ ra trách nhiệm xã hội đối với thực trạng bát nháo và "suy đồi" về văn hóa trong xã hội hiện nay.

Trong bài viết Trách nhiệm văn hoá là trách nhiệm chung [2], GS Trần Hữu Dũng khái quát lại có "3 thành phần" phải có "trách nhiệm đối với văn hóa".

Đó là: Người "sản xuất văn hóa", người "phê bình văn hóa" và người "tiêu thụ văn hóa". Từ góc nhìn này, có thể nói, sự xuống cấp về văn hóa- xã hội hiện nay, ngoài nguyên nhân khách quan do lịch sử để lại, 1 nguyên nhân không kém phần quan trọng khác đó là do chính những con người hiện tại.

Cụ thể là những người đang nắm trọng trách định hướng và tuyên truyền văn hóa trong bộ máy Nhà nước (những "người sản xuất và phê bình văn hóa", như cách nói của GS Trần Hữu Dũng). Bởi văn hóa vốn chỉ có ý nghĩa và giá trị với người đang có mặt, đang thụ hưởng, vì thế dù muốn dù không, tất cả chúng ta đang có mặt ở đây đều không thể chối bỏ trách nhiệm này.

Tuy nhiên, cũng cần phải xác định rõ thành phần nào phải chịu trách nhiệm chính, chứ không thể nói trách nhiệm xã hội một cách chung chung. Mặt khác, cũng cần phải thấy rằng tuy "người tiêu thụ văn hóa" cũng là 1 thành phần phải chịu trách nhiệm về sự "xuống cấp" văn hóa.

Nhưng theo tôi ở nước ta, đại bộ phận những "người tiêu thụ văn hóa" hiện nay vốn là những người dân ít có điều kiện và cơ hội phát biểu những vấn đề văn hóa "lớn lao" so với 2 thành phần "người sản xuất và phê bình văn hóa". Vì thế ở đây chúng tôi chủ yếu nhấn mạnh đến trách nhiệm của 2 thành phần này mà thôi.

Rõ ràng đến thời điểm này phải thừa nhận 1 điều những người đang nắm giữ trọng trách "sản xuất và phê bình văn hóa" rất lúng túng và lơ là trong việc xác lập những cái gọi là "chuẩn mực văn hóa" của dân tộc trong sự vận động và phát triển của đất nước.

Nghiêm túc mà nói đến nay, những cái gọi là "tinh hoa" văn hóa dân tộc vốn đã bị xáo trộn và mất ổn định qua từng chặng đường lịch sử, vẫn chưa được xác lập lại sao cho thật thuyết phục, tránh rơi vào cực đoan, phiến diện.

Cụ thể, phải làm sao xác lập những giá trị văn hóa căn bản nhất góp phần làm nên "diện mạo" của dân tộc để mọi người dân thật sự tin tưởng. Xem đó như những giá trị văn hóa mang tính nền tảng, 1 "cứu cánh của tâm hồn" trong cuộc sống.

Những giá trị văn hóa thật sự mang lại niềm tự hào cho người dân trong quá trình hội nhập, giao lưu với bạn bè thế giới. Để bạn bè thế giới nhìn vào là nhận ra đó là giá trị văn hóa Việt Nam...

Quá nhiều khẩu hiệu mà vẫn ...mơ hồ

Thật đáng tiếc, tất cả những vấn đề này thời gian qua lại ít được chú trọng, ít được xem xét một cách nghiêm túc và thấu đáo. Xin được minh chứng sự "lúng túng" này qua một số biểu hiện sau:

Thứ nhất, nói về những giá trị làm nên "bản sắc' và "cá tính" riêng của dân tộc.

Cho đến nay hầu như trong đường hướng xây dựng và phát triển đất nước trong thời kỳ mới, dường như chúng ta vẫn chỉ dừng lại ở việc hô hào 1 cách rất chung chung. Thông qua những khẩu hiệu cổ động vốn chỉ để đọc cho nhau nghe trong những cuộc họp và chăng đầy khắp hang cùng ngõ hẻm, trên khắp nẻo đường đất nước.

Tiêu biểu là khẩu hiệu mà bất kỳ người Việt Nam nào cũng được vài lần nghe. Đó là: "Xây dựng nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc". Đây là khẩu hiệu rất hay nhưng rõ ràng là quá mơ hồ. Bởi thế nào là "nền văn hóa tiên tiến", thế nào là "đậm đà bản sắc dân tộc"? "Tiên tiến" ở đây là gì, "bản sắc dân tộc" chỗ này là gì?

Mỗi người dân trong cuộc sống cần suy nghĩ, hành động như thế nào thì đất nước mới thật sự có được "nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc"?

Có ai xác định và nói 1 cách thật cụ thể những điều này để ít nhất hình thành một "cẩm nang" đưa vào trường học như một pháp lệnh buộc ngành giáo dục phải rèn luyện cho các em học sinh qua từng cấp học chưa? Nhất là xem đó như là một "chiến lược" trong việc xây dựng và đào tạo con người phục vụ đất nước trong tương lai?

Để các em trước khi nhận tấm vé thông hành là công dân chính thức của đất nước, thì nhất định những giá trị văn hóa kia phải thấm vào nhận thức, vào ý thức và ứng xử?

Hay chúng ta đã làm gì để mỗi người dân qua từng thế hệ, đều thấu hiểu, tự hào với ý thức tôn trọng giữ gìn một cách tự giác nhất những giá trị truyền thống, những "tinh hoa" văn hóa làm nên "hồn cốt" của dân tộc ở từng "bộ môn" cụ thể 1 cách thật thuyết phục chứ không "vì lợi ích nhóm", vì sự háo danh, sĩ diện hão... mà thêu dệt nên.

Ví như: Tinh hoa văn hóa của dân tộc trong văn chương nghệ thuật, hội họa, điêu khắc, kiến trúc, âm nhạc... là gì? Có những tác phẩm nào, văn nghệ sĩ nào là đáng tôn vinh nhất? Tinh hoa văn hóa trong lịch sử, quân sự, khoa học là ai, công trình gì, chiến công gì...?

Nhà thơ Chế Lan Viên vốn được xem là người làm thơ "giàu chất trí tuệ và triết lý". Ấy mà lại viết ra câu thơ khái quát về dân tộc, theo tôi là chua xót và đau đớn quá: "Chạnh thương cô Kiều như đời dân tộc/ Sắc tài sao mà lắm truân chuyên" (Đọc Kiều - Chế Lan Viên)

Khoan bàn đến chuyện "chiều sâu tư tưởng" của nhà thơ ở đây là gì nhưng trước hết, thi sĩ nỡ nào lấy cô Kiều (một cô gái bán hoa) để so sánh với cả dân tộc, như thế liệu có ổn không về mặt văn hóa?

"Đời dân tộc", "tinh hoa" dân tộc liệu có giống như "đời" của 1 cô nàng (cho dù có tài sắc đi nữa nhưng cũng không thể phủ nhận sự thật trong cuộc đời mình, cô đã "sống làm vợ khắp người ta"?). Chế Lan Viên vì quá yêu cô Kiều hay thầm xót xa cho dân tộc mà lại hạ bút thế này?

Một ví dụ cụ thể như trên để thấy, lâu nay chúng ta cứ nói, cứ hô hào về "tinh hoa", về "bản sắc" văn hóa dân tộc, nhưng nói thế nào cho thật sự thuyết phục, cho mọi người dân (nhất là những người trẻ) đều cảm thấy tự hào và xem đó như "cứu cánh của tâm hồn" họ thì gần như vẫn rất mơ hồ!

Thứ hai, trong khi vẫn chưa xác lập được,  chưa chỉ ra đâu là những giá trị văn hóa cốt lõi làm nên "cá tính" riêng của dân tộc để người dân noi theo, chúng ta lại không thôi phát động các phong trào mang tính bề nổi.

Không khó để nhận ra bất cập này qua việc khắp các hang cùng ngõ hẻm; từ thành thị đến nông thôn, đâu đâu cũng thấy gắn những bảng hiệu: "Cơ quan văn hóa", "khu phố văn hóa", "hẻm văn hóa", "phường văn hóa", "xã văn hóa", "thôn văn hóa", "làng văn hóa", "gia đình văn hóa"...

Thế nhưng nghịch lý ở chỗ là đâu đâu cũng thấy kêu gọi phấn đấu "xây dựng và giữ vững danh hiệu... văn hóa" ấy, nhưng trên thực tế thì hoàn toàn ngược lại, tức là đâu đâu cũng đầy dẫy những biểu hiện của sự "xuống cấp" thậm chí là "suy đồi" văn hóa.

Tương tự vậy, trong khi người dân nhất là lớp trẻ vẫn đang mất phương hướng trong việc xác lập "chuẩn mực văn hóa" của dân tộc để làm hành trang ứng xử, thì "những người sản xuất và phê bình văn hóa" lại mạnh ai nấy bày tỏ tính "duy ngã độc tôn" về vấn đề này đến mức cực đoan.

Người thì bảo thủ cho rằng tất cả những gì liên quan đến người Việt mình (hay của địa phương mình) cũng đều tốt đẹp hơn so thiên hạ; cái gì của mình cũng là "nhất". Cho nên mới có những câu "văn mẫu" rất sáo rỗng, đại loại như: "Người Hà Nội là thanh lịch nhất"; "Nghệ An là đất địa linh nhân kiệt","Nghệ Tĩnh là đất học", "Cần Thơ là trung tâm văn hóa vùng Đồng bằng sông Cửu Long"....

Có thể nói, hậu quả của những việc làm này vô tình đã gây ra những "phản ứng ngược" rất tai hại vì chỉ càng làm cho người dân nhất là các bạn trẻ càng thêm hoài nghi, thâm chí "phản ứng ngược" vì "thực tiễn bao giờ cũng là thước đo của chân lý".

Thứ ba, nói đến trách nhiệm trong việc xác lập, ổn định và tuyên truyền những giá trị, những chuẩn mực của văn hóa dân tộc hiện nay không thể không nhắc đến vai trò của ngành giáo dục. Bởi giáo dục chứ không phải môi trường nào khác chính là nơi trực tiếp "sản xuất" và gieo những hạt mầm văn hóa đầu tiên góp phần hình thành nhân cách, bồi bổ tâm hồn cho con người.

Thế nhưng đáng tiếc thay dường như bản thân ngành giáo dục hiện nay vẫn chưa thật sự ý thức hết tầm quan trọng của vấn đề này! Giáo dục hiện nay đang rơi vào trạng thái bị "tha hóa" mà lẽ ra là môi trường rất văn hóa.

Giáo dục gì mà chỉ chăm chăm hướng đến việc "dạy để có thành tích", "học để thi", "học để làm quan"... Cộng với việc xã hội "xem trọng bằng cấp hơn năng lực" đã làm cho giáo dục, ở góc độ dạy người héo úa, cằn cỗi hơn.

Cho nên, hậu quả là các bạn trẻ tuy chưa rời ghế nhà trường nhưng những suy nghĩ lệch lạc do nghèo nàn về văn hóa, tâm hồn, sẵn sàng cư xử bạo lực với bạn mình ngay trong lớp học; sẵn sàng "chết" vì "thần tượng" nào đó xa lắc xa lơ bên xứ người. Hay thậm chí bắt chước người lớn tạo scandal để được nổi tiếng...

Những người "góp tay" tích cực

Cuối cùng, trong thời đại bùng nổ công nghệ truyền thông hiện nay, nói đến trách nhiệm văn hóa đất nước cũng không thể không nhắc đến vai trò của hệ thống truyền thông báo chí, nước nhà.

Báo chí vừa là sản phẩm văn hóa đồng thời cũng là phương tiện để tuyên truyền văn hóa. Thế nhưng thật đau lòng mà nói, báo chí của chúng ta hiện nay chẳng khác gì 1...cái chợ đầy "rác rưởi".

Người dân nhất là các bạn trẻ vốn đã không được trang bị những chuẩn mực văn hóa cần thiết, giờ lại bị tiêm nhiễm những thứ "rác" ấy thì thử hỏi văn hóa không "loạn", không "xuống cấp", không "suy đồi" mới là chuyện lạ.

Con người muốn được xem là "có văn hóa" nhất định phải trải qua một quá trình rèn luyện, bồi đắp lâu dài trong 1 môi trường văn hóa ổn định, lành mạnh.

Để xảy ra sự "loạn chuẩn" hay "lệch lạc" văn hóa như hiện nay, ngoài những nguyên nhân do lịch sử để lại, thì phần nhiều là do cách "ứng xử" của chúng ta hiện nay (đặc biệt là 2 thành phần "sản xuất" và "phê bình" văn hóa).

Để kết thúc bài viết, xin mượn ý kiến của GS Trần Hữu Dũng như một lời chia sẻ và đồng cảm: "Chúng ta thường trách Nhà nước không nâng đỡ đúng mức, thậm chí đã kiềm chế tiến bộ văn hoá. Song nghĩ cho cùng, không 1 nhà nước nào có thể "sản xuất" văn hoá.

Tất nhiên sự "can thiệp" mạnh tay của Nhà nước vào văn hoá, mà lại không có một nâng đỡ nào đáng kể, là 1 điều đáng phàn nàn. Nhà cầm quyền, nhất là những người có trách nhiệm đối với sinh hoạt văn hoá, phải nhận trách nhiệm của mình đối với hậu thế.

Chúng ta cũng thiếu những nhà văn hoá lớn. Song không ai trong chúng ta là vô can. Chúng ta quá dễ dãi với văn hoá hạ cấp, chúng ta quá thờ ơ, dửng dưng với văn hoá có chất lượng. Chúng ta không bảo tồn di sản văn hoá dân tộc. Và nói thẳng, đôi khi chúng ta, mỗi chúng ta, có những hành động thiếu văn hoá!" [3]

Nguyễn Trọng Bình (tiếp theo và hết)

----------------------

Chú thích:

[1]: Xin mời đọc thêm loạt bài của các nhà văn, nhà báo, nhà văn hóa... bàn luận về vấn đề này trên báo điện tử VietNamNet thời gian qua:

"Chỉ có Hà Nội mới có "văn hóa chửi", "Tôi sợ mặt trái văn hóa hà Nội", "Vì sao Hà Nội xấu xí như vậy?"; "Dân hà nội khinh tiền và người có tiền như thế nào?;"Văn hóa xuống cấp, Hà Nội như một cái chợ?";"Hà Nội chưa bao giờ thanh lịch?","Thủ đô nghìn năm văn hiến và... "văn hóa bãi bia"... sẽ thấy rất rõ điều này.

[2], [3]: Bài viết Trách nhiệm văn hóa là trách nhiệm chung- GS Trần Hữu Dũng.